ISTORIJAT

1861-1914.

Srpsko narodno pozorište je osnovano 16/28. jula 1861. godine u Novom Sadu, u tadašnjoj Carevini Austriji (od 1867. Austrougarska monarhija). U Vojvodini je do tada već postojala duga pozorišna tradicija, od đačkih diletantskih predstava, pa sve do privatnih profesionalnih pozorišnih trupa. Pozorište je osnivano u vreme buđenja nacionalne svesti i borbe za nacionalnu slobodu. U to doba u Novom Sadu većina žitelja je srpske narodnosti, veliki broj je visokoobrazovan, tri četvrtine imanja i trgovina bili su u rukama Srba, tako da nije slučajno što je u Novom Sadu osnovano Srpsko narodno pozorište. Gostovanje pozorišne družine Jovana Kneževića 1860. podstaklo je Jovana Đorđevića da napiše više članaka u „Srbskom dnevniku” o nužnosti osnivanja Srpskog narodnog pozorišta. Pripreme oko osnivanja vršili su Svetozar Miletić, Stefan Branovački, Jovan Đorđević i Jovan Jovanović, potonji Zmaj. Srpsko narodno pozorište osnovano je na sednici Srpske čitaonice kojom je predsedavao Svetozar Miletić, prvenstveno kao nacionalna ustanova koja je imala zadatak da putem dramske književnosti i glumačke umetnosti prenosi srpsku reč i istoriju, da budi nacionalnu svest i podiže kulturni nivo Srba i time pruži otpor bečkoj i peštanskoj vlasti. Kako Pozorište nije bilo državna ustanova Srpska čitaonica je ustanovila Društvo za Srpsko narodno pozorište koje će voditi brigu i finansirati Pozorište. Osnivačka skupština Društva bila je 29. i 30. maja 1862. i na njoj je donet i prvi Ustav Društva. Međutim na odobrenje za osnivanje i rad Društva čekalo se do 18. jula 1865. kada je car Franc Jozef potpisao. Član Društva, pored tadašnjih uglednih ljudi, mogao je postane svaki pojedinac koji uplati 50 forinti i svako pravno lice koje uplati 100 forinti. Društvo je imalo svoj Upravni odbor na čelu sa načelnikom i dva odseka: Pozorišni, koji je vodio brigu o glumačkoj družini, repertoaru i drugim stručnim pitanjima, i Ekonomski, koji je obezbeđivao materijalna sredstva za rad Pozorišta. Skupštinu Društva činili su svi članovi pojedinci i predstavnici članova pravnih lica, a sastajali su se jednom godišnje. Mesni pozorišni odbori bili su po celoj Vojvodini i imali zadatak da organizuju rad Pozorišta u svojim mestima prilikom gostovanja. Prvi upravnik bio je Jovan Đorđević, koji je na toj funkciji ostao do 1867. kada se odazvao pozivu kneza Mihaila i sa polovinom glumaca otišao u Beograd i osnovao Narodno pozorište. Na Đorđevićevo mesto došao je Antonije Hadžić. Pozorište je osnovano sa devetoro glumaca: Dimitrije Ružić, Dimitrije Marković Kikinđanin, Nikola Nedeljković, Kosta Hadžić, Mihailo Gavrilović, Mihailo Rac(ković), Mladen Cvejić, Stevan Čekić i Draginja Popović (kasnije Ružić), a sutradan, 17. jula, su primljenjni i: Ljubica Popović, Milica Grunčić i Nikola Zorić. Prva predstava bila je Prijatelji Lazara Lazarevića i Muški metod i ženska majstorija Lajoša Kevera 23. jula/4. avgusta 1861.

Pozorište je davalo predstave po svim mestima u Vojvodini, ali je gostovalo i van Vojvodine. U Novom Sadu predstave su igrane u dvorani na spratu kafane „Kod sunca”, u sali kafane „Kod kraljice Jelisavete” (današnji hotel „Vojvodina”), leti u areni „Kod Zelenog venca” (na mestu današnjeg Apolo-centra), od 1872. do 1892, kada je srušena zgrada na Trifkovićevom trgu i od 1895. u Dunđerskovom pozorištu (nalazilo se u dvorištu današnjeg Hotela „Vojvodine” i izgorelo u požaru 22. januara 1928), pozorišna zgrada koju je veleposednik Lazar Dunđerski ustupio Srpskom narodnom pozorištu.

Posle prve decenije rada Pozorište pokreće i svoju izdavačku delatnost – prvi broj lista Pozorište izašao je iz štampe 26. decembra 1871, a uređivao ga je Antonije Hadžić. Od 1872. Pozorište je pokrenulo ediciju Zbornik pozorišnih dela, u kojoj su objavljivana domaća dramska dela i prevodi drama stranih pisaca koja su bila na repertoaru Srpskog narodnog pozorišta.


Ovaj perod rada obeležili su i upravnici: osnivač Jovan Đorđević do 1868, njegov naslednik Antonije Hadžić vodi Pozorište do 1879, zatim je privremeni upravitelj Dimitrije Ružić do 1892, a potom ponovo Antonije Hadžić pa Dimitrije Ružić do 1904, godinu i po dana je Branislav Nušić, zatim Pera Dobrinović do 1911. i onda sve do Prvog svetskog rata Žarko Savić.

Do Prvog svetskog rata Srpsko narodno pozorište bilo je mezimče među narodnim institucijama.


1918-1941.

Posle rata Srpsko narodno pozorište radi u potpuno novim političkim i društvenim uslovima – Vojvodina je u sastavu nove države. U veoma teškim uslovima, bez državne pomoći Društvo za Srpsko narodno pozorište obnavlja rad Pozorišta. Upravnik i predsednik Društva bio je dr Đura Trifković. Prvi glumački ansambl uglavnom se sastojao od predratnih članova, ali se tokom ovog perioda često menjao jer je pozorišni život u Vojvodini bio bogat, pa su pojedini glumci menjali pozorišta i u više navrata ponovo se vraćali. Prva predstava Hej, Sloveni Riste Odavića održana je u sali Dunđerskovog pozorišta 12/25. januara 1919. godine. Pre predstave svečanost otvaranja Pozorišta počela je prigodnom pesmom Prolog Anice Savić.

Na skupštini Društva za SNP 23. decembra 1919. većina članova se izjasnila za podržavljanje Pozorišta. Ono postaje državno 22. decembra 1919. i to pod imenom Novosadsko srpsko narodno pozorište i radi do 31. decembra 1921. godine. U sezoni 1920/21. osnovana je Opereta i nešto kasnije Opera. U duhu jugoslovenstva 1921. iz svih državnih ustanova se brišu nacionalne odrednice, pa samim tim i Srpsko narodno pozorište postaje Narodno pozorište. Posle požara u kojem je izgorela zgrada Dunđerskovog pozorište (22-23. januara 1928) Narodno pozorište ostaje bez zgrade. Ubrzo je i država smanjila subvenciju i marta 1928. spojila Narodno pozorište u Novom Sadu sa Narodnim kazalištem u Osijeku u jedan teatar pod imenom Novosadsko-osječko pozorište sa sedištem u Osijeku i kao takvo radilo je do 1934.

Međutim Društvo za SNP je bilo nezadovoljno odlukom što se Srpsko narodno pozorište izgubilo u državnoj reorganizaciji i smatralo je da je time izgubilo svoju kulturnu, prosvetnu i nacionalnu misiju. Društvo za SNP je 6. novembra 1921. osnovalo putujuću trupu pod imenom Društvo za Srpsko narodno pozorište – Pozorišna družina „Jovan Đorđević”  i ta se trupa 22. novembra 1921. spojila sa Pokrajinskim banatskim pozorištem „Sterija” u Vršcu i davala predstave po Vojvodini, ali nikada u Novom Sadu. Društvo je vratilo ime trupi 17. februara 1924. i ono je delovalo kao Srpsko narodno pozorište do avgusta 1937. godine.

Duštvo za SNP se nije mirilo da je pod kontrolom vlasti, a vlast nije dozvolila da nema uvida u rad pozorišta. Kako bi rešila pozorišno pitanje u Vojvodini Banska uprava je 1934. ukinula ionako malu subvenciju Srpskom narodnom pozorištu i znatna materijalna sredstva dodelila Narodnom pozorištu u Beogradu da organizuje Sekciju beogradskog Narodnog pozorišta za Dunavsku banovinu koja će davati predstave u Novom Sadu i mestima Vojvodine. Ova sekcija je radila samo 1934/35. sezonu.

Od 15. avgusta 1937. na teritoriji Vojvodine deluju dve sekcije Narodnog pozorišta Dunavske banovine (osnovano 25. aprila 1936, a kasnije u nazivu dodato kneza namesnika Pavla). Prva sekcija  daje predstave u gradovima sa stalnim sedištem, a druga po mestima Vojvodine. Tu Drugu sekciju čini Srpsko narodno pozorište jer je 29. januara 1937. potpisana rezolucija o zajedničkoj saradnji Narodnog pozorišta Dunavske banovine Kneza namesnika Pavla i Upravnog odbora Društva za SNP. Srpsko narodno pozorište ovako deluje do 14. maja 1939. kada Društvo raskida ugovor o saradnji i Srpsko narodno pozorište sa svojim Društvom nastavlja samostalan rad do izbijanja Drugog svetskog rata.

Po izbijanju Drugog svetskog rata u Novom Sadu prestaje svaki pozorišni život. Deo Narodnog pozorišta Dunavske banovine privremeno je otišao u Smederevo, gde je u strašnoj eksploziji poginulo sedamnaest glumaca. Posle ove tragedije ostatak trupe, uz saglasnost Ministarstva prosvete, je nastavio rad u Pančevu sve vreme rata pod imenom Dunavsko narodno pozorište ili Pozorište Dunavske banovine.

Međuratni period je najnepovoljnije razdoblje u istoriji Srpakog narodnog pozorišta. Ono nije uspelo da dostigne umetnički nivo predratnog, ali je uspelo da održi svoju misiju po mestima Vojvodine šireći prosvetarsku, kulturnu i nacionalnu misao.


1944-do današnjih dana

Posle rata Srpsko narodno pozoršte dobija status državne ustanove. Prva predstava 17. marta 1945. bila je Najezda Leonida Leonova. Dramski ansambl činili su glumci predratnog Narodnog pozorišta Dunavske banovine koji su okupaciju proveli u Novom Sadu, glumci Druge sekcije istog pozorišta, nekoliko glumaca koji su došli iz Beograda i nekoliko talentovanih amatera. Od decembra 1944. do decembra 1951. radi pod imenom Vojvođansko narodno pozorište. Prvobitno su predstave igrane u zgradi Mađarske rimokatoličke čitaonice u porti katoličke crkve, a u leto 1945. otvorena je Letnja pozornica u samoj porti. Zgrada Doma kulture (bivši Sokolski dom, danas Pozorište mladih) Pozorištu je ustupljena 1947. godine. Tu zgradu SNP koristi sve do useljenja u svoju zgradu 28. marta 1981. godine. Pored scene u Domu kulture, SNP je 2. oktobra 1959. otvorilo svoju Malu salu u Ulici Jovana Subotića 5, koja od januara 1961. nosi ime Veseli teatar „Ben Akiba“ (danas Novosadsko pozorište).

Srpsko narodno pozorište osnovalo je 1947. Operu, a 1950. Balet.

Od 1947. do 1959. u Novom Sadu postojala je Srednja pozorišna škola sa dva odseka, glumački i baletski (koja je prerasla u Baletsku školu), a od 1964. do 1972. postojao je Dramski studio SNP. I Škola i Studio su osposobljavali mladi umetnički kadar za rad u SNP. Srpsko narodno pozorište je od 1961. više od dve decenije imalo svoju štampariju pod imenom Štamparski pogon Srpskog narodnog pozorišta, koja se nalazila u Ulici Laze Telečkog br. 5.

Prvi posleratni upravnik bio je Žarko Vasiljević, a zatim su se na tom položaju između ostalih nalazili i: Vlada Popović, Stanislav Bajić, Bogdan Čiplić, Jovan Konjović, Dušan Popović, Radomir Radujkov, Miloš Hadžić čije se upravnikovanje od 1958. do 1979. naziva „zlatno doba SNP“ i mnogi drugi.

Posle rata važan deo svake predstave postaje scenografija i kostim. Do Prvog svetskog rata ne može se govoriti o scenografiji i kostimu u pravom smislu te reči. Predstave su igrane u nekoliko tipiziranih dekora, koji su bili više dekoracija nego prava scenografija. Elementi dekora i kostimi kupovani su na rasprodajama fundusa mađarskih i nemačkih pozorišta ili od putujućih nemačkih i mađarskih trupa. Glumci su u početku igrali u svojim odelima, a kasnije su dobijali dodatak na plati za nabavku novih. U međuratnom periodu prvi put se pojavljuje scenograf – Milenko Šerban, slikar, koji će i u prvim posleratnim godinama raditi u Pozorištu. Posle njega dolaze scenografi: Vladimir Marenić, Stevan Maksimović, Mileta Leskovac i Boris Maksimović, ali Pozorište angažuje i gostujuće scenografe: Miodraga Tabačkog, Geroslava Zarića i dr. Prvog stalnog kostimografa Stanu Jatić (Ceraj-Cerić) Srpskog narodno pozorište zaposlilo je 1948. godine. Pred rat i odmah posle, kostime su radili Sonja Šerban i Milica Babić-Jovanović. Sedamdesetih godina XX veka Pozorište zapošljava kostimografkinje Jasnu Badnjarević i Mirjanu Stojanović-Maurič, a povremeno se angažuju i gostujući: Ljiljana Dragović, Božana Jovanović, Angelina Atlagić i dr.

Važan segment rada SNP je izdavačka delatnost, u okviru koje je SNP izdalo mnoge knjige iz istorije Pozorišta, zbornike i mnoge prigodne publikacije (Spomenica 1861-1961; Srpskom narodnom pozorištu 1861-1986; V. Popović, Zapisi iz pozorišta; L. Dotlić, Iz našeg pozorišta starog; Balet prvih pedeset godina; Pedeset godina Opere;  Drama Srpskog narodnog pozorišta i mnoge druge). List Pozorište pokrenlo je Društvo za SNP 1871, prvi broj je izašao 26. decembra, a poslednji nedatiran 1908. godine. Tokom 1880. i 1883. list nije izlazio, a 1881/82. izdavan je kao godište sezone pod uredništvom Antonija Hadžića. Od 5. novembra 1909. do 31. januara 1910. list uređuje Jovan Grčić prvo kao  Pozorište a zatim kao Novo Pozorište. Početkom sezone 1968/69. list je ponovo pokrenut i od tada stalno izlazi.

Datum (16) 28. marta (1861) kada su Jovan Jovanović i Stevan Branovački uputili poziv da svojim prilozima pomognu otvaranje narodnog pozorišta uzet je za Dan Srpskog narodnog pozorišta kada se sumiraju dostignuća iz prethodne godine i nagrađuju zaslužni. Najprestižnija nagrada koja se tada dodeljuje je Nagrada „Jovan Đorđević”.

SNP je 2006. godine postalo član Evropske teatraske konvencije i član Asocijacije Kvartet, u kojoj su i teatri iz Mađarske, Republike Češke i Francuske.
Srpsko narodno pozorište je 2011. godine bilo domaćin Generalne skupštine Evropske teatarske konvencije, jedne od dve najuglednije evropske pozorišne organizacije, a dve godine docnije predstavnik SNP-a je izabran za člana Borda (Upravnog odbora) ove Asocijacije.
Iste, 2011. godine, zgarada Srpskog narodnog pozorišta je sredstvima Fonda za razvoj Vojvodine temeljno renovirana.

Srpsko narodno pozorište je uvek bilo jedan od najvažnijih kulturnih institucija u zemlji, a ne treba zaboraviti da je SNP iniciralo osnivanje drugih kulturnih institucija, kao što su Sterijino pozorje 1956, Akademiju umetnosti 1970. i Pozorišni muzej Vojvodine 1982.

Na osnovu dostupne građe i literature tekst sastavila dr Milena Leskovac